Domy polskie XIII - XIV wiek

Zasada umieszczania głównej kondygnacji na pierwszym piętrze z pomieszczeniami mieszkalnymi i reprezentacyjnymi obowiązywała również w późniejszej architekturze zamków czy pałaców. Z tym, że na przykład od XIV wieku główną kondygnacją stała się trzecia lub ta najwyższa. Bo niektóre budynki uzyskały postać wież mieszkalnych, jak na przykład wieża Łokietkowa na Wawelu z 1306 roku czy pałac Zygmunta Starego w Piotrkowie z lat 1511-1518.

 Pałac Zygmunta I, Piotrków Trybunalski, 1512-1519 rok, projekt Benedykt Sandomierzanin, plan parteru i II piętra, rysunek T. Jakimowicz; Pałac Zygmunta I, Piotrków Trybunalski, zdjęcie współczesne

Większość zabudowy Polski tamtego okresu stanowiły jednak chałupy. Za chałupę należy rozumieć dom mieszkalny na wsi związany zazwyczaj z gospodarstwem rolnym. Pojawiały się one w Polsce od XIII wieku wraz z powstaniem osiedli rolniczych czy rolniczo – hodowlanych, czyli wsi. Mimo iż takie osady zakładano w neolicie, nie były one prawnie uregulowane i o sprecyzowanych granicach oraz nie posiadały systemu organizacyjnego. Należy także nadmienić fakt, że budynki mieszkalne naziemne zaczęły być powszechne właśnie od XIII wieku, a wcześniej mieszkano w ziemiankach i półziemiankach oraz szałasach. Niewiele jednak wiadomo o planach tych domów aż do XVI, nawet XVII wieku ze względu na brak informacji i badań oraz kompletną nietrwałość tego typu zabudowań. Były to zazwyczaj domy jednoizbowe, w których izba spełniała wszystkie funkcje właścicieli: mieszkalną, gospodarczą, kuchenną, pracowniczą, magazynową oraz wielokrotnie inwentarską.  

Wąsko-frontowa chałupa, około 1600 rok, rycina z XIX wieku, chałupa drewniana, wiek XVII, rycina archiwalna

Również bogactwo typów domów wiejskich wynikało ze zróżnicowania regionalnego. Odrębność ta zaczęła pojawiać się już w średniowieczu, gdy wyróżniły się historyczne dzielnice Wielkopolski, Małopolski, Pomorza, Śląska i Mazowsza. Mimo podobnych układów przynależność etnograficzno – terytorialna spowodowała wpływ lokalnego folkloru na elewację, detal, wykończenie. Dodatkowo na wygląd domów wpływ miała kultura sąsiednia, w tym również innych narodów. Żywot tych domów był jednak znacznie krótszy niż zamków, pałaców czy nawet dworów; były jednak dużą częścią historii narodu polskiego oraz świadczącyły o talencie mieszkańców wsi, budowniczych i ludowych artystów.